Η καμπή της πλατωνικής σκέψης κι η εκδίκηση του Επίκουρου

Κατά πάσα πιθανότητα ιδρυτής, έστω και ασυνείδητα, της έννοιας “ιδεολογία” είναι ο μέγας Πλάτων. Αυτός ήταν που πρώτος μίλησε για ιδέες, για ιδέες τέλειες και καθαρές, σε ένα άλλο κόσμο, σε μια ιδανική Πολιτεία. Στον αντίποδα του Πλάτωνα υπήρξαν οι φυσικοί φιλόσοφοι αλλά και οι επικούρειοι, οι στωικοί. Αυτοί μίλησαν και σκέφτηκαν για πιο συγκεκριμένα πράγματα, για τη φύση, τον άνθρωπο. Ήταν πολύ λιγότερο ιδεο-λόγοι. Αξιολογούσαν το άμεσο φαινόμενο και το ανθρώπινο βίωμα πολύ περισσότερο από την “καθαρή, απόλυτη” ιδέα του Πλάτωνα.

Ο Πλάτωνας σημάδεψε όσο κανείς το δυτικό πολιτισμό. Σε όποιο σοβαρό βιβλιοπωλείο της δύσης και να πάει κανείς το ράφι με τον Πλάτωνα είναι, μετά από 2500 χρόνια, ίσως και το μεγαλύτερο. Επισκίασε τους υπόλοιπους φιλόσοφους της εποχής του, ίσως πολύ περισσότερο απ΄ ότι τους άξιζε. Και επηρέασε απόλυτα τη σκέψη όπως αναπτύχθηκε στη δύση.

Με αυτή την κληρονομιά, οι “ιδέες” και η “ιδεολογία” πήραν μια τεράστια θέση στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Κι έτσι η Δύση έχει παράγει μια ατέλειωτη σειρά από -isms.

==

Ποιος όμως ήταν ο αληθινός χριστιανισμός; O πρώτος χριστιανός, ο ιεροεξεταστής, ο ιεραπόστολος στην Αφρική, ο Στυλίτης που κοιτούσε τον αφαλό του για να πάθει σκοτοδίνη και να δει τον Κύριό του, εκείνος που έξυνε τους πάπυρους για να εξαφανίσει τα θεατρικά έργα του ειδωλολάτρη Aισχύλου και να τα αντικαταστήσει με συναξάρια; o Άνθιμος ίσως;

Τι σχέση έχουν όλοι αυτοί ανάμεσά τους; Καμιά. Σε τι μας διαφωτίζει για το ποιόν τους ο προσδιορισμός “Χριστιανός”; Σε τίποτα.

Ποιος ήταν ο αληθινός κομμουνισμός; O μπολσεβίκος ή ο χαφιές του Μπέρια, που τον εκτέλεσε, ο Μάο ή ο Ντενγκ Κσιάο Πίνγκ, που τον ξεθεμέλιωσε; O βιετναμέζος μεταρρυθμιστής ή ο κτηνώδης βορειο-κορεάτης; O Κύρκος ή ο Μαϊλης; H ίσως κάτι σε πιο light, κάτι ευρωπαϊκό όπως ο Μπερλινγκουέρ;

Τι σχέση έχουν όλοι αυτοί ανάμεσά τους; Καμιά. Σε τι μας διαφωτίζει για το ποιόν τους ο προσδιορισμός “Κομμουνιστής”; Σε τίποτα

Και ούτε καθεξής, για την κάθε ιδεολογία.

Δεν υπάρχει καμιά απολύτως εγγύηση ότι οι οπαδοί μιας ιδεολογίας είναι περισσότερο λεπτοί η χοντροί, έξυπνοι ή χαζοί, καλοί ή κακοί, πλούσιοι ή φτωχοί, μορφωμένοι ή αμόρφωτοι.

Τι ακριβώς τότε σημαίνει να είσαι κομμουνιστής, χριστιανός ή ό,τι άλλο; Μάλλον δε σημαίνει και πολλά. 

Δεν είναι εύκολο να κάνει κανείς σε ένα σύντομο κείμενο ένα συνολικό απολογισμό και αποτίμηση της σημασίας όλων των πολλών ιδεολογιών που πάθιασαν τον άνθρωπο, έστω κι αν αυτές τόσο συχνά και τόσο ξεκάθαρα χρησιμοποιήθηκαν για τον φανατισμό των μαζών, την επιβολή της κρατικής εξουσίας συχνά με αμέτρητα εγκλήματα (χριστιανισμός- φασισμός- κομμουνισμός- ισλάμ).

Η πρόοδος όμως του ανθρώπου, η επιστήμη δηλαδή και η τέχνη που παρήγε, έχουν με βεβαιότητα ελάχιστη σχέση με κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία. Έχουν τεράστια σχέση, με αξίες και κυρίως με την αξία- θεμέλιο του δυτικού πολιτισμού, την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ. Και έχουν απόλυτη σχέση με τους σκαπανείς τους, με τις ιδιαίτερες προσωπικότητες των μεγάλων επιστημόνων και των μεγάλων καλλιτεχνών. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και το 'ΑΤΟΜΟ παρήγαν πολιτισμό κι όχι οι ιδεολογίες.

==

Η εποχή μας είναι εποχή χειραφέτησης του ατόμου. Περισσότερο παρά ποτέ μπορεί κανείς να ζήσει έξω από ιδεολογίες. Μπορεί περισσότερο παρά ποτέ να διεκδικήσει την ιδιαιτερότητά του, σε όλους τους τομείς. Το νέο μοντέλο επικοινωνίας του 21ου αιώνα θα κλονίσει τα μεγάλα συστήματα (πολυεθνικές εταιρείες, κράτος, γραφειοκρατίες). Το μεγάλο πλεονέκτημα της “οικονομίας κλίμακας” που διέθεταν μέχρι σήμερα, μέρα τη μέρα αμφισβητείται, χάνεται.

Ένα νέο παραγωγικό μοντέλο, αντι- ιεραρχικό, αντι- γραφειοκρατικό, αποκεντρωμένο κι όμως απόλυτα ανταγωνιστικό ανατέλλει. Οι όροι peer to peer, shared economy θα ακούγονται όλο και πιο πολύ. Το ενδυναμωμένο άτομο νιώθει όλο και λιγότερη ανάγκη από την ασφάλεια του μαντριού της ιδεολογίας και τη φροντίδα του τσοπάνη του. Και νιώθει όλο και περισσότερη ανάγκη για ελευθερία και εθελοντική, ισότιμη και όχι αναγκαστική συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα.

Το καινοτόμο ΒΙΩΜΑ, απτό, αληθινό είναι σήμερα περισσότερο παρά ποτέ δυνατό. Ιδέες που δεν πραγματώνονται είναι μάλλον άχρηστες. Μόνο αφελή, ανίκανα και υστερόβουλα άτομα θα αρνηθούν το ζωντανό βίωμα για να στρατευθούν σε θολές ιδεολογίες για ανύπαρκτα και φαντασιακά πράγματα. Οι ιδεολογίες θα έχουν όλο και μεγαλύτερη δυσκολία να βρουν οπαδούς και πιστούς. Γιατί πώς λέγεται κάποιος που αρνείται το απτό ΒΙΩΜΑ προς χάριν της αφηρημένης ιδέας;

==

Στην ελληνική κοινωνία σήμερα που οι πολιτικές αντιπαραθέσεις είναι οξείες κλονίζονται σχέσεις και φιλίες. Όλοι ζούμε αυτό το φαινόμενο.

Είναι όμως λάθος! Είναι λάθος να αμφισβητεί κανείς αληθινές και βιωματικές φιλίες προς χάριν της πολιτικής, μιας χοντροκομμένης έννοιας, ενός μύλου που αλέθει άσχετα μεταξύ τους πράγματα και φτιάχνει ένα άνοστο χαρμάνι όπου χωράνε εύκολα όσοι θέλουν ή επιδιώκουν να χωρέσουν.

Ο κόσμος των ιδεών του Πλάτωνα ίσως τελικά να μην υπάρχει καν. Ας τον χρησιμοποιήσει κανείς ως πυξίδα, αν θέλει. Περισσότερα δεν μπορεί να ελπίζει μαζί του. Ο ίδιος ο Πλάτων απέτυχε- με κίνδυνο της ζωής του- να εφαρμόσει την αφηρημένη και ιδανική Πολιτεία του. Και μετά από 2500 χρόνια υπάρχει άφθονη πια εμπειρία. Με κανέναν τρόπο οι ιδέες κι η ιδεολογίες δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το ζωντανό βίωμα που πρότειναν με τέτοια σαφήνεια οι βιωματικοί φιλόσοφοι, επικούρειοι και στωικοί αλλά κι οι φυσικοί φιλόσοφοι.

Ούτε μπορεί να υποκαταστήσουν το αξιακό βίωμα του Προμηθέα που εξεγείρεται κατά των θεών και της Αντιγόνης που εξεγείρεται κατά του Νόμου. 

Ο Προμηθέας και η Αντιγόνη ήταν οι πρώτες μεγάλες αναρχικές προσωπικότητες της ιστορίας, έστω κι αν οι ίδιοι δεν το γνώριζαν (ας αναζητήσει όποιος ενδιαφέρεται στο δίκτυο ένα εξαιρετικό βιβλίο “The Ancient Greeks and the Anarchist tradition”).

Περισσότερο όμως κι από αναρχικοί ήταν ο Προμηθέας κι η Αντιγόνη.